Güney Amerika Yerlileri Mitolojisi Sözlüğü

Güney Amerika Yerlileri Mitolojisi Sözlüğü adlı bu alfabetik çalışmamda Güney Amerika kıtasında yaşayan yerli halkların tanrı ve tanrıları, kültürel kahraman, destan ve inançlarını maddeleştirdim.

Abangui Paraguay civarında yaşayan Guarani halkının inanışında ay tanrısının adı

olup, kendi burnunu kesmiş, burnunun gökyüzüne kaçması sonucu ay oluşmuştur.

Abe Mango Turkano halkının inanışında tanrıların arasından gelip dokuma ve çömlek yapımını öğreten kültürel kahramanın adı olup, Page Abe’nin kızıdır.

Abira Kolombiya Antilleri halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Adaheli Venezüella’da, Trinidad adasının karşısında güney Atlantik okyanusuna dökülen Orinoco nehri havzasında yaşayan Karib halkının inanışında güneş tanrısının adıdır.

Adaili, Aravidi Orinoko bölgesinde yaşayan Aravak halkının güneşe verdiği isim olup bir zamanlar yeryüzünde yaşayan bir varlık olduğuna inanılmaktadır. Bkz. Adaheli

Ahisham Venezüella’da yaşayan Makiritare halkının inanışında tropikal kuşlara dönüşen yıldız insanlarından birisinin (Mars gezegeni) adıdır.

Ai Apaek İnkalardan önce bölgede varolmuş Moçika halkının yaratıcı tanrısının

adıdır. Jaguar başlığı ve yılanbaşı küpeleri takmış olarak tasvir edilmiştir.

Aimon Kondi Aravak halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup, Sigu’nun babasıdır.

Aiomun Kondi Guyana bölgesinde yaşayan Aravak halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Aivamdzu Brezilya’da yaşayan Şavante halkının inanışında yaratıcı tanrı adıdır.

Aka Kanet Şili’nin güneyinde yaşayan Araukan halkının inanışında tahıl ve meyve tanrısının adıdır.

Akakanet Araukan halkının inanışında insanlara çiçek ve meyve sağlayan tabiat tanrısının adıdır.

Akeva Arjantin’de yaşayan Toba halkının inanışında güneş tanrıçasının adıdır.

Aksak Çako halkının yaratıcı tanrısının adı olup, arı formunda tasvir edilmektedir.

Aksomama İspanyolların keşfinden önce, güney Amerika’da And dağlarında yaşayan yerlilerin temel gıdaları olan patatese verdikleri isimlerden birisi olup ‘patates anne’ anlamındadır.

Alaktita her yıl Ekkekko onuruna düzenlenen festivalin adıdır.

Alakspaka Bolivya ve Peru’da yaşayan Aymara halkının inanışında gök tanrının adıdır.

Alto Misayok Kueçua büyücülerinin hiyerarşisinden en yüksek seviyede olanlarının unvanıdır.

Aluberi Büyük Antiller ve Güney Amerika’nın kuzey ve batısında yaşayan Aravak halkının Guyana’da yaşayan kabilelerinin inanışında yaratıcı tanrı Kururumany’den farklı olarak insanlara uzak duran bir tanrının adıdır.

Alvani Nikaragua ve Honduras’ın Atlantik kıyılarında yaşayan Moskuito halkının inanışında insanlık ve dünyanın yaratıcısı olan yıldırım tanrısının adıdır.

Am Portangoro halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Amaduvakadi Venezüella’da yaşayan Makiritare halkının inanışında sabah yıldızının ve yıldız adamlardan birisinin adıdır.

Amalivaka Orinoko vadisinde yaşayan halkların inanışında insanlara sanat ve tarımı öğreten bir kültürel kahramanın adıdır.

Amana Kalina halkının inanışında Samanyolunda yaşayan yaratıcı tanrıçanın adıdır. Önce güneşi, ardından yeryüzünü ve denizi, sonradan da bunlara bekçilik etmesi için Tamulu ve Tamusi’yi yaratmıştır.

Amarum Kueça halkının inanışında su yılanı görünümünde bir iblisin adıdır.

Anan Guarani halkının inanışında bir iblisin adıdır.

Anativa Brezilya’da yaşayan Karaya halkının inanışında dünyaya sağanak yağmur ve sel getiren kötü niyetli bir tanrının adıdır.

Anayikoyondi Perikue halkının inanışında gövdesi olmayan bir tanrıçanın  adı olup, Niparaya’nın karısı, Kuattayp’ın annesidir.

Ançançu Bolivya ve Peru’da yaşayan Aymara halkının inanışında bir iblisin adıdır. Dikkatsiz insanlara güleryüz ve arkadaşça yaklaşarak başlarına bela olur, onlara hastalık getirir, uykularında kanlarını emer. Kasırga ile ortaya çıkan bu iblisten korunmak isteyen Aymaralar nehir ve ıssız yerlerden uzak dururlar.

Ançoçinçay Peru’da İnka’lardan önce yaşamış (MS 12-15 yüzyıl) Çimu halkının inanışında evcil hayvanları aslan, kaplan gibi vahşi hayvanlardan koruyan bir yıldız tanrının adıdır.

Ankerika Tapirape halkının inanışında güneş tanrısının adıdır.

Anuanima Guyana ve Büyük Antillerde yaşayan Aravak halkının inanışında gökyüzünde yaşayan insana benzeyen bir ırkın kralının adıdır.

Apalani Bolivya ile Peru arasındaki dağlık bölgede yaşayan Aymara halkının inanışında tüm ruhlardan daha çok şey bilen gökyüzü tanrısının adıdır.

Apo Kueça halkının tanrı ve ruhlara verdikleri isimdir.

Apuku Surinam halklarının orman ruhlarına verdiği isimdir.

Apus Peru halklarının inanışında orman ruhlarına verdiği isimdir.

Apuvenonu Brezilya’da yaşayan Tapirape halkının inanışında Venüs gezegenine verilen isim olup, kendilerine tarım ve iplik eğirmeyi öğreten bir ruh olduğuna inanılmaktadır.

Arama Moksos halkı inanışında eşi gökkuşağı tanrıçası olan ışık tanrısının adıdır.

Arayrikui Bolivya’da Mojo ve Baure halklarının koruyucu yıldız tanrısının adıdır.

Arikonte Tamendonar’ın ikiz kardeşinin adıdır.

Arikuagnon Bolivya ve Brezilya’da yaşayan Amniapa ile Guaratagaja halklarının inanışında yaratıcı tanrının adıdır. Karısı Pananmakoza oğlu ise Arikapaua’dır.

Arkakercis Şili ve Arjantin tarafından yönetilen Tierra del Fuego takımadaları halkının inanışında cömert ve hayırsever olduğuna inanılan gök tanrının adıdır.

Arkaonyo Valedjad’ın gönderdiği tufandan büyük bir kuş tarafından dağlara taşınarak kaçan bir büyücünün adıdır.

Aroteh Brezilya’da yaşayan Tupari halkının inanışında başlangıç yaratıklarından birisi olup Vamoa Pod adıyla da bilinmektedir.  İnsanlar, yeryüzünde yaşayan Aroteh ile Tovapod’un yiyeceklerini çalınca iki tanrı toprağı kazmaya başlamışlar, böylece insanoğlu yeryüzüne çıkabilmiştir.

Arvidi Büyük Antiller ve Fransız Guyanası’nda yaşayan Aravak halkının inanışında güneş tanrısının adıdır. Bir zamanlar yeryüzünde bir timsahla savaşmış ve ona girintili başı ile çentikli kuyruğunu vermiştir.

Asare Brezilya’nın Goias bölgesinde yaşayan ve Makroge dilini konuşan Şerente yerlilerinin inanışında Orion takımyıldızında bulunan Kappa Orionis’le özdeşleştirilen tanrının adı olup susuzluk ve kuraklıktan sorumludur. Tanrının susuzluğu kardeşlerinin yeryüzünü kazarak kuyu açmalarına, kuyulardan fışkıran suların denizleri oluşturmasına sebep olmuştur.

Atabei İlk olarak Christopher Colombus’un Büyük Antil adalarında rastladığı halkların inanışında ana tanrıçanın adı olup ‘ilk varolan’ anlamındadır.

Ataguju Peru’da yaşayan Huamaçuco halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup, Sagradzabra ve Vaungrabad, Sugaddkabra ve Ukiozgrabad veya Uvigaiço ile Vustikui adlarıyla tanınan iki yardımcısı sayesinde insanlarla ilişki kurmaktadır.

Atehle Merkez Brezilya’da yaşayan Trumai kabilesinin inanışında güneşe verilen isim olup insanı yarattığına inanılmaktadır.

Atgezual Arjantin’de büyük Pampa’nın otlaklarında Río Negro ve Río Colorado’dan, kuzeyde Río de la Plata’ya kadar uzanan alanda yaşayan Puelçe halkının inanışında en büyük tabiatüstü yaratığın adıdır.

Ati Peru’nun güney doğusunda, İka bölgesi halkının inanışında en büyük tanrıçanın adı olup, cennette ikamet ederken insanların hayatını ve ölümünü idare etmektedir.

Atoja Peru halklarının inanışında yağmur ruhlarının yaşadığına inanılan bir dağın adıdır.

Auçimalgen Merkez Şili’nin güneyinde, kuzeyde Bio-Bio nehrinden güneyde Tolten nehrine kadar olan bölgede yaşayan Araukan halkının inanışında ay tanrıçasının adıdır.

Aunyaina Bir Tupari efsanesinde bahsi geçen, yaban domuzu gibi dişleriyle çocukları yiyen kötü yürekli büyücünün adıdır. Bir gün ormanda gezerken, insanlık varolmadan önce yeryüzünde yaşayan ilkel varlıkları görmüş ve peşlerine düşmüştür. Yaratıklar (muhtemelen maymunlar) gökyüzüne kadar uzanan bir asmaya tırmanınca peşlerinden gitse de bir papağanın ısırması sonucu yere düşmüş ve ölmüştür. Aunyaina’nın kol ve bacaklarından kayman ve iguanalar el ve ayak parmaklarından kertenkeleler gelmiştir.

Avya Kolombiya’nın güneydoğusunda yaşayan Kubeo halkının inanışında güneş tanrısının adı olup ay ve güneşin aynı varlık olduğuna inanmaktadırlar. İnanışa göre Avya, kadınların aybaşı adeti görmesine de sebep olmaktadır.

Bahira Brezilya’da yaşayan Apiaka halkının inanışında cennet ve yeryüzünü yaratan tanrının adı olup öfkesini yıldırımlarla göstermektedir.

Bakhue Kolombiya’da yaşayan Çibçe halkının inanışında yaratıcı ana tanrıçanın adıdır. İnsanı yarattıktan sonra bir yılana dönüşüp, çıktığı İguague gölüne geri döndüğüne inanılmaktadır.

Bakru Bir çocuğun yarısı kadar boya sahip olmalarına rağmen gövdelerine oransız koca kafalarıyla dikkat çeken birinsan ırkının adıdır. Yarı et yarı tahta olduklarına ve büyücüler tarafından yaratıldıklarına inanılan Bakrular nedense hep çift gezerler.

Bitsitsi Zuni halkının inanışında Güneş tanrısının soytarısı olan bir müzisyenin adıdır.

Boçika Kolombiya’da yaşayan Çibça halkının inanışında yaratıcı ve yasa yapıcı tanrının adıdır. Doğudan gelmiş ve tüm ülkeyi sakallı yaşlı bir adam kılığında gezmiştir.

Bope Brezilya’da Mato Grosso bölgesinde yaşayan Bororo halkının inanışında ölülere saldıran kötü ruhların genel adıdır. Bopeler sekiz gün süren cenaze ayininde kabile üyeleri tarafından canlandırılmaktadır. Ayin bittiğinde ceset, etin kemiklerden ayrılacağı bir nehir kenarına gizlice getirilmektedir.

Botoku Kayapo halkının inanışında bir Jaguar tarafından büyütülmesine karşın Jaguarın karısını öldürdükten sonra, ateş, ok ve yayı çalarak insanoğluna hediye eden bir kültürel kahramanın adıdır.

Buoka Kardeşi Vahari tarafından kıskançlıkla penisi kesilen bir kültürel kahramanın adıdır.

Çenuke Tierra del Fuega Adası’nda yaşayan Ona halkının inanışında kötülüğün kişileştirilmiş halidir. Kvanyip adlı kahraman tarafından yenilgiye uğratılmıştır.

Çerruve Merkez Şili’de yaşayan Araukania halkının inanışında kayan yıldızların ruhudur. Savaşçı bir klan olan Araukania halkı Çerruve’yi insan başlı yılan olarak tasvir etmektedirler.

Çerufe Arjantin ve Şili’de yaşayan Araukan halkının inanışında yanardağların içinde yaşayıp bakire kızları yiyerek beslenen dev büyüklükte bir lav yaratığının adıdır. Güneş tanrısı halkı bu canavardan korumak için iki savaşçı kızını Çerufe’yi dondurma gücüne sahip büyülü kılıçlarla birlikte yeryüzüne göndermişse de onların elinde elinden kaçmış ve volkanların püskürmesine sebep olmaya devam etmektedir.

Çes Venezulla’nın yüksek dağlarında yaşayan Timote halkının inanışında büyük yaratıcı tanrının adıdır.

Çiá Kolombiya’da yaşayan Muiska halkının inanışında ay tanrıçasının adı olup şiddetli yağmur ve sel baskınlarına sebep olduğuna inanılır.

Çibçakum Kolombiya’da Bogota ve Tunya şehirleri civarında yaşayan Çibça halkının inanışında iş tanrısının adıdır.

Çie Kolombiya’da yaşayan Çibça halkının inanışında tensel zevklerin tanrıçası olup insanları keyifli bir hayat sürmeye teşvik eder.

Çiminigagué Kolombiya’da Çibça halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır. Başlangıçta sadece karanlık ve Çiminigagué vardı. Sonra dört büyük kuş yaratıp onlara ışığı dünyaya taşımalarını buyurup, ardından güneşi (Zuhé) ve ayı (Çiá) yarattı.

Çolas Tierra del Fuego adalarında yaşayan Alakaluf halkının inanışında gözleri yıldızlar olan, her şeyi gören ve bilen yaratıcı gök tanrının adıdır.

Darukavaitere Brezilya’da yaşayan Paressi halkının inanışında Uarahiulu’nin kocası, Maiso’nun oğlu ve Uazale’nin babası olan taş yapılı ilahi bir varlığın adıdır.

Dev, Patagonya devleri Patagonya bölgesi efsanelerinde bahsi geçen 3,5-4 metre boyunda olduğuna inanılan dev ırk olup efsaneyi duyan Magellan tarafından ‘Patagon’ olarak adlandırılmışlardır. Benzer şekilde Peru’da Çanças efsanelerinde 2- 2,5 metrelik kızıl saçlı devlerden bahsedilmektedir.

Magellan’a yolculuğunda eşlik eden ve yolculuk boyunca not tutan Antonio Pigafetta devlerden birini gördüğünü iddia etmiştir:

‘Bir gün aniden çıplak ve devasa bir adamı limanın sahilinde gördük, dans ediyor, şarkı söylüyor ve kafasına toprak atıyordu. Kaptan-general Magellan, adamlarımızdan birini devin yanına yolladı, o da aynı hareketleri barış işareti olarak yapacaktı. Bunu yaparak, devi kaptanın beklediği adacığa getirdi. Dev, kaptan ve bizim yanımızda çok şaşırdı ve gökten geldiğimizi düşünerek parmağını havaya kaldırarak işaretler yaptı. O kadar uzundu ki ancak beline geliyorduk ve vücudu düzgün orantılıydı…’

Belki de bu yüzden ilk Yeni Dünya haritalarında Patagonya Regio gigantum ‘devlerin bölgesi’ olarak adlandırılmıştır.

Efaistos Kuzeybatı Arjantin’de Tucumán, Salta ve Catamarca bölgelerinin folklorunda hazineleri ve yoldaşlarıyla birlikte gizli bir şehirde yaşayan doğaüstü bir yaratığın adı olup ‘Alevlerin efendisi’ olarak da bilinir.

Ekkekko Ekvator ve Bolivya’da And Dağları üzerinde yaşayan Kueçua halkının inanışında göbekli ve neşeli talih tanrısının adıdır. Her yıl Cochabamba, La Paz ve Oruro’da Ekkekko’ya Alacitas adlı festivaller düzenlenir.

El La Patagonya halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır. Efsaneye göre El La doğduktan sonra babası onu yemek istemişse de bir sıçan onu kendi yuvasına taşıyarak kurtarmıştır. El La büyüyünce ok ve yayı icat etmiş hatta babasına öğretmiş ama babası onu tekrar öldürmek istemeyince, And Dağlarını aşarak yurdunu terk etmiştir.

Elel Arjantin’de yaşayan Puelçe halkının inanışında kötü iblislerin adı olup fırtına, hastalık ve ölüm getirmektedirler.

Enore Brezilya panteonunda en büyük tanrının adı olup efsaneye göre ilk insanı ağaçtan oyarak yaratmıştır.

Evaki Bakairi halkının inanışında gece ve gündüz tanrıçasının adıdır.

Gro Mama Surinam’da yaşayan Paramaribo halkının inanışında bir ana tanrıçanın adıdır.

Guara Khamakoko halkının inanışında ruhlara verilen isimdir.

Guanari Venezüella’da yaşayan Makiritare halkının inanışında diğer tanrılar ve insanlığı yaratan en büyük tanrının adıdır.

Guarana Amazon bölgesinde anlatılan bir efsanede insanların gözünde yetişen bir bitkinin adı olup ‘insan gibi bakan’ anlamındadır.

Guayavacuni, Guayavacunnee Patagonya ve Tierra del Fuego’da yaşayan Puelçe, Tehuelçe ve Teheulhet halklarının mitolojisinde aynı zamanda ölüler tanrısı da olan yaratıcı tanrının adıdır.

Habuiri Aravak halkının inanışında yaratıcı gök tanrının adı olup aynı zamanda bitkilerin büyümesinden de sorumludur.

Hapinunu Ekvator ve Bolivya’da yaşayan Kueçua ile Boliya ve Peru’da yaşana Aymara halklarının inanışında geceleyin uçarken koca sarkık memeleri ile insanları yakalayan dişi ruhların adıdır.

He Barasana halkının inanışında ataların ruhlarına verilen isimdir.

Heller Patagonya’da yaşayan Tehuelçe halkının inanışında insanları yaratan güneş tanrının oğlunun adıdır.

Huakanki Bolivya halkının inanışında kaymak taşından oyulmuş bir çift veya penis formunda aşk tılsımlarına verilen isimdir.

Huasa malleu Vikuna adlı geviş getiren memeli hayvanın koruyucusu olduğuna inanılan bir tanrının adıdır.

Huekuvu Araukanyalılar’ın inanışında kötü ruhlara verilen isimdir.

Huisiniamui Kolombiya ve Peru’da yaşayan Vitotoan halklarının inanışında güneş, gökyüzü ve bitkilerin tanrısı olmakla birlikte aynı zamanda kafatası avcılığı ve yamyamlıkla da ilişkilidir.

Huitaka Kolombiya’da Bogotá ve Tunja bölgelerinde yaşayan Çibça halkının inanışında güzel bir kadın olarak tasvir edilen ahlaksızlık ve sarhoşluk tanrıçasının adıdır.

Huya, Juya Venezüella ve Kolombiya yerli halklarının inanışında yağmur tanrısının adıdır.

İae Brezilya’da yaşayan Mamaiura halkının inanışında bir ay tanrısının adı olup, Kuat’ın ikizidir.

İavure-Kunha Brezilya’da Ksingu nehri civarında yaşayan halkların inanışında yağmur ormanlarının derinliklerinde yaşayan küçük ruhların adıdır.

İba Batı Brezilya’da Ukayali nehri civarında yaşayan Şipibo/Çama halkının inanışında görünmeyen, her şeye kadir, insanlığı, dünyayı, uzayı yaratan tanrının adı olup, şamanların yakarışına yağmur yağdırarak cevap vermektedir.

İborokuiamio Guyana’da yaşayan halkların inanışında kötülüğün kişileştirilmiş formudur.

İdioki Peru’da yaşayan Maçeyenga halkının inanışında az bilinen ve sıradan bir gök tanrısının adı olup dünyaya yağmur ve fırtına gönderir.

İfiliki Vakinaki Aravak halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

İgaranha Brezilya’da yaşayan Ksingu nehri civarında insanlara yardım eden olağanüstü güce sahip bir ruhun adıdır.

İguançi Peru civarında yaşayan Jivaro halkının inanışında cömert ve yardımsever bir büyük ruhun adıdır.

İmap İmassoursua Kuero halkının inanışında kötülüğün cisimleşmiş hali olan bir deniz yaratığının adıdır.

İnapirikuri Venezüella’da yaşayan Baniva halkının inanışında yaratıcı olmadığı halde başlangıçtan beri var olan bir tanrının adı olup, insanlara ahlaki ilkeleri öğretmiştir.

İolokiamo Venezuela halkının inanışında Kakhimana’nın karşıtı hilebaz bir tanrının adıdır.

İtukoviçe Brezilya’da yaşayan Terena halkının inanışında hakkında pek az şey bilinen bir tanrının adı olup dünyada yaşayan tüm canlıların hayatından sorumludur.

İtukoviçe Brezilya’da yaşayan Terena halkının inanışında hakkında pek az şey bilinen bir tanrının adı olup dünyada yaşayan tüm canlıların hayatından sorumludur.

İzoi-tamoi Bolivya’da yaşayan Guarani halkının inanışında ölüler dünyasında hüküm süren yaratıcı tanrının adıdır.

Jaguar Kuiçe halkının inanışında Kuetzalcoatl tarafından öldürülüp denize düşünce Tezkatlipoka kentinin kurulmasına sebeo olan kutsal hayvanın adıdır.

Jaguar Adam Bazı şamanların şekil değiştirerek jaguar formuna bürünüp, geceleri bakireleri parçaladığına inanılmaktadır.

Jakui Brezilya’da yaşayan Ksingu halkının inanışında nehirlerin dibinde var olan bir köyde yaşayan ve törenlerde çalınan flütlerin sesinden etkilenerek kendini gösteren bir ruhun adıdır.

Jakui-Katu Jakui’yi betimleyen küçük ahşap bir maskenin adı olup, Ksingu halkının dini törenlerinde kullanılır.

Jakunâum Brezilya’da yaşayan Ksingu halkının inanışında her gece güneşi yutup sabah kusan bir balığın adıdır.

Jaky Tupi halkının yaratıcı ay tanrısının adıdır.

Jetaita Tierra del Fuego’da yaşayan Yamana halkının inanışında, özellikle topluma kabul (inisiasyon) törenlerinde kırmızı ve beyaz renklere boyanmış bir kişi tarafından temsil edilen toprak ruhunun adıdır.

Jurupari Brezilya’da yaşayan Tupi-Guarani halkının inanışında erkeklerin tanrısı olup, kadınların bu tanrıya ibadetle ilgili bir şeyler yapmasının cezası ölümdür.

Kaboi Karaya halkının inanışında Anativa’nın gönderdiği sel tufanından sağ kurtulanların lideri olan kültürel bir kahramanın adıdır.

Kaikai Arakunyan halkının inanışında sel baskınlarına sebep olan dev bir yılanın adıdır.

Kaloaraik Arjantin ve Paraguay’da yaşayan Toba halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Kame 1. Brezilya’nın kuzeyinde ve Büyük Antillerde yaşayan Karib halkının inanışında bir güneş tanrısının adı olup ay tanrısı Kéri’nin ikizidir.

2. Bakairi halkının inanışında Oka’nın oğlu ve ayın kiliştirilmiş formu olup, Keri’nin ikizidir. Aravak halkı tarafından ‘Kamu’, Paraguay’da ‘Pay Zuma’ adlarıyla bilinmektedir.

Kanassa Kuikuru halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Karagabi Kolombiya’da Kauka Vadisinde yaşayan Ure halkının inanışında gök tanrının adıdır.

Karu Tupi halkının inanışında Rairu’nun babası olan bir kültürel kahramanın adıdır.

Keros Tierra del Fuego’da yaşayan Ona halkının inanışında ilk insanın adıdır.

Keyeme Taulipang halkının inanışında hayvanların efendisi olan bir yaratığın adı olup, insan veya yılan formlarına bürünebilmektedir.

Khuno Bolivya halkının inanışında kar fırtınası tanrısına verilen isimdir.

Kia-Pod Brezilya’da yaşayan Tupari halkının inanışında sadece şamanların iletişim kurabileceği öbür dünya ruhlarının adıdır. Bkz. Pagab

Kinno Brezilya’da yaşayan Tupari halkının inanışında Aroteh ve Tovapod’ın liderliğinde toprağı kazarak yeraltına inen ve bir daha dışarı çıkmayı başaramayan bir grup insanın adıdır. Yeryüzünde yaşayan insanların soyu tükendiğinde Kinno halkının yeryüzüne çıkıp insan neslinin sürmesini sağlayacağına inanılmaktadır.

Koeviak Brezilya’da Mato Grosso ve Para arasında ya-şayan Xingu halkının inanışında çok uzun saçlı ve uzun boylu bir adamın adıdır. Tanrılar ona gittiği her yerde ateş yakması görevi vermiş bu sayede insanoğlu ateşle tanışmıştır.

Kokuena Puna de Atacama bölgesinde (Peru, Ekvator, Bolivya) yaşayan Kueçua halkının inanışında vicuña adı verilen lama benzeri hayvanların koruyucu tanrısının adıdır. Beyazlar giymiş ve geceleri seyahat eden bir adam olarak tasvir edilmektedir.

Koniraya Peru sahilinde yaşayan Huaroçiri halkının inanışında yaratıcı güneş tanrının adıdır.

Ksolas Tierra del Fuego’da yaşayan Alukaluf halkının en önemli tanrısının adı olup, doğum sırasında insanların bedenlerine ruhlarını yerleştirip ölüm sırasında yeni doğan bir başkasına yerleştirmek için geriye çıkartırdı.

Ksolas Tierra del Fuego’da yaşayan Alukaluf halkının en önemli tanrısının adı olup, doğum sırasında insanların bedenlerine ruhlarını yerleştirip ölüm sırasında yeni doğan bir başkasına yerleştirmek için geriye çıkartırdı.

Kuero Dev ahtapot formunda bir deniz canavarının adıdır.

Kulimina Aravak halkının inanışında kadınların yaratıcısı olup, erkeklerin yaratıcısı Kururumany ile birlikte çalışır.

Kurandero Peru’da şaman anlamına gelen yerel bir terimdir.

Kururumany Guyana’da yaşayan Aravak halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Kvanyip Tierra del Fuego’da yaşayan Ona halkının inanışında kötü Çenuke’yi ve insan yiyen siyah devi (ölümü sembolize ediyor olabilir) yenmeyi başarmış bir kahramanın adıdır.

Lampalugua Şili’de yaşayan Araukania halkının inanışında insanları ve hayvan sürülerini parçalayarak yiyen dev bir kertenkelenin adıdır.

Larilari And Dağları halklarının inanışında kötü bir ruhun adıdır.

Loango vinti Surinam’da yaşayan Saramakka halkının inanışında saygı gösterilen bir ruhun adıdır. Loango, güneybatı Kongo’da Kouilou ile Niari nehirleri arasında muhtemelen MS 1485 öncesinde kurulmuş bir devletin adı olup, Afrika’nın bu bölgesinden köle olarak getirilen insanlar bu adı yeni dünyaya taşımışlardır.

Lulumoy Kolombiya’da Neiva vadisinin batısında yer alan Organos bölgesi halkının inanışında üç kafalı, altı kollu ve altı bacaklı bir tanrının adıdır.

Makenaima Venezüella-Brezilya sınırında yaşayan Orinoko halkının inanışında yaratıcı tanrının adı olup dünyayı başlangıçta cennet olarak yaratmıştır.

Makhi Arakunyan şamanlarına verilen isimdir.

Makumba Brezilya’nın pek çok bölgesinde yaygın bir Afro-Brezilya dininin adı olup, Candomblé ile benzer özellikler göstermekte ama farklı olarak Avrupa’ya özgü cadılığın izlerini de taşımaktadır.

Makunaima Guyana’da yaşayan Karib halkının efsanelerinde sıkça adı geçen zeki ve güçlü ikiz kahramanların adıdır.

Maleiva, Mareigua Venezüella’da yaşayan Goajiro halkının mitolojisinde evren, bitkiler, hayvanlar ve insanları yaratan tanrının adı olup, insanlara ateşi, yağmuru, ahlak kurallarını öğretmiştir.

Mama Paça, Paçamama Peru Chincha halkının inanışında ana tanrıça olup, ekim ve hasat işlerinin yöneticisidir.

Manoa Efsanevi El Dorado kentinin merkezinin adı olup, orada evlerin içinin ağzına kadar altınla dolu olduğuna inanılmaktaydı.

Mbir Guarayú halkının inanışında başlangıçtan beri var olan ve insanı yaran solucan tanrının adıdır.

Mekala Bolivya ve Peru’nun dağlık alanlarında yaşayan Aymara halkının inanışında tarlalara zarar veren ve evcil hayvanlarını öldüren dişi ruhların adıdır.

Meri Brezilya’nın doğusunda yaşayan Tupinamba halkının en önemli tanrısının adı olup, kardeşi ‘Ari’ ayı temsil ederken ‘Meri’ güneşi temsil etmektedir.

Nainueama Kolombiya’da yaşayan Uitoto halkının inanışında ilk tanrılardan birisi olup, yeryüzüne tükürerek ormanları yaratmıştır.

Nedamik Çako halkının inanışına bir su kuşu görünümünde olan kültürel bir kahramanın adıdır.

Nemterekueteba, Sugumonkse, Sugunsua, Çimizapagna Çibça halkının İspanyol istilası öncesinde yaşadığına inandığı uzun saçlı, sakallı yaşlı bir adam formunda tasvir edilen efsanevi bir kahramanın adıdır.

Ngurvilu Şili halkının inanışında vahşi kedi formunda tasvir edilen su tanrısının adıdır.

Ohoyo-oş Çişba Çibça halkının inanışında bir tahıl tanrısının adı olup, hasadın koruyucusudur.

Oi Brezilya’da yaşayan Ksin-gu halkının inanışında omuzlarında uzun sapanlar taşıyan, insanları gözetleyen ama kesinlikle saldırgan olmayan efsanevi bir halkın adıdır.

Oka Bakairi halkının inanışında bir jaguar ruhunun adı olup, Kame ile Keri’nin babasıdır.

Paçamama Görünüşte Katolik olan modern Kueçua halkının inanışında aynı zamanda bereket tanrıçası olan Toprak Ana’nın adı olup, Hz. Meryem ile özdeşleştirilmektedir.

Pagab Brezilya’da yaşayan Tupari halkının inanışında şamanların ‘kiapod’ adlı cennet ruhlarından aldığı sihirli sarı tohumların adıdır. Bu tohumlar kabilenin düşmanlarını ipnotize etmek veya aldatmak hatta öldürmek amacıyla kullanılır.

Paititi Guarani’ye göre El Gran Mokso tarafından yönetilen altın ülkesinin adıdır.

Pajé Brezilya’da yaşayan Ksingú halkının inanışında olağanüstü şifacılığıyla tanınan bir şamanın adıdır.

Paraparava Brezilya ve Surinam’da yaşayan Trio halkının yiyecek toplamaktan tarım yapmaya geçişini anlatan bereket konulu efsanesinin adıdır. Doğaüstü bir yaratığın, Paraparava, hayatın daha kaliteli hale getirmek için nasıl yiyecek yetiştirilmesi gerektiğini konu almaktadır.

Piai, Pagé, İppaye Tupi-Guarani halkının dilinde ‘şaman’ anlamına gelen bir kelimedir.

Pillan Şili ve Arjantin’de yaşayan Araucanian halkının inanışında şimşek, deprem ve diğer tabii afetlerle ilişkilendirilen en önemli tanrının adıdır.

Pura Arikana halkının inanışında yaratıcı tanrının adıdır.

Samiri Boliveya ve Peru’da yaşayan Aymara halkının atalarının ruhlarının hala yaşadığına inanılan tepe, göl ve göllerin adıdır. Kutsal kabul edilen bu mekânlar güç kazanmak için Aymara halkı tarafından ziyaret edilir.

Santeria, La Regla Lucumi Kölelik vasıtasıyla Batı Afrika’dan (Nijerya ve Benin’deki Yoruba halkı) başta Küba olmak üzere Güney Amerika’ya taşınan çok tanrılı bir dinin adıdır. En önemli Santeria (Azizlerin Yolu) tanrısının adı Oludumare’dir. Köleler, Katolik Kilisesi’nce vaftiz edilmelerinin ardından yerli din ve gelenekleri yasaklandığından kendi Tanrılarını Katolik azizlerle özdeşleştirme yoluna gitmişledir.

Setebos Patagonya bölgesinde inanılan bir tanrının adıdır.

Sinaa Brezilya’da Ksingu nehri havzasında yaşayan Juruna halkının ataları kabul ettikleri bir kadın ile Jaguarın oğlu olan efsanevi bir kedinin adıdır.

Taş Dev Tierra del Fuego bölgesinde yaşayan Yahgan halkının inanışında sadece ayak tabanlarından yaralanabilen bir yaratığın adı olup, bir sinek kuşu tarafından kalbi patlatılarak öldürülmüştür.

Tatu-Karaiá Brezilya’da yaşayan Ksingu halkının inanışında yeraltında yaşayan efsanevi bir ırkın adıdır.

Timsah  Bolivya’da yaşayan Guarani halkının inanışında tıpkı Yunan kayıkçı Kharon gibi yer altı tanrısı timsah formundadır.

Topetine Brezilya ve Peru’da yaşayan Tekuna halkının inanışında nU’tapa’nın annesi olan ateş tanrıçasının adıdır ve jaguar görünümündedir.

Trauko Şili halkının inanışında bir bakışıyla kadınları hamile bırakabilme gücüne sahip ormanda yaşayan bir cücenin adıdır.

Tupan Tupi-Guarini halkının inanışında gök gürültüsü tanrısının adı olup, bölgeye (Brezilya, Paraguay) gelen misyonerler Hıristiyanlığın tek tanrısını yerlilerin dilindeki bu kelimeyle adlandırdığından bugün ‘Tanrı’ anlamında kullanılmaktadır.

Uazzale Breilya’da Matto Grosso bölgesinde yaşayan Paressi halkının inanışında ilk insanın adı olup, tütün ziraatını keşfetmesinin yanı sıra saçlarını toprağa ekerek pamuk üretmiştir.

Uzun Soğuk Çako ve Tierra del Fuego halklarının inanışında, insanoğlunun gördüğü dört büyük tufandan birisinin adıdır.

Valiçu Arjantin pampaları ve Şili’de yaşayan Araukan halkının inanışında salgın hastalık ve kötü şans getiren kötü huylu tabiat ruhlarına verilen isim olup, ataları bu ruhlara karşı kahramanca savaşmış onları köylerinden kovmuştur.

Varaku Trio halkının Paraparava adlı efsanesinde insanoğluna tarım yapmayı öğreterek avcı toplayıcılıktan tarım toplumuna geçmesini sağlayan bir balık ruhunun adıdır.

Vatauineva Tierra del Fuego’da yaşayan Yamanalar ile Şili’de yaşayan Yahan halklarının en önemli tanrısının adı olup, hem ölüm, yaşam ve tüm canlıların koruyucusu hem de insanoğlunun atası kabul edilmektedir.

Vişinu Ekvador Cumhuriyeti’nde yaşayan Jivaro halkının inanışında, savaşçıların akın yapmalarından önce halüsinasyonlar görerek savaşın sonucu hakkında kehanette bulunan kabile şamanlarının adıdır.

Yaguarogui, Yaguarogin Bolivya’da yaşayan Çiriguani halkının inanışında güneşi yemeğe çalışan, bu sırada güneş tutulmalarına sebep olan yeşil bir kaplanın adıdır.

Yaku-mama Deniz yılanı formunda tasvir edilen bir canavarın adıdır.

Yananamka İntanamka İnsan formunda bir ‘huaka’nın adı olup, Huallallo tarafından yenilgiye uğratılmıştır.

Yatin Aymara halkının Pakhayakhakhik’e verdiği isimdir.

Yatiri Bolivya’da yaşayan Aymara halkının rahiplerine verilen isimdir.

Yorka Surinam halkının inanışında ‘hayalet’ anlamına gelen kelime Karayip yerlilerinin atalara ait ruhları tanımlamak için kullandığı yoroka kelimesiyle ilişkili olmalıdır.

Zaguaguaya Guarayo halkının inanışında bir güneş tanrısının adı olup, Abaangui’nin kardeşidir.

Zue Çibça halkının güneş tanrısının adıdır. Bkz. Boçika

Kaynak: Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009